Dat koffie zo gepassioneerd kon worden gebracht dat had ik niet gedacht, dit was wat een bezoeker zei na afloop van de lezing over Koffie Ver(ch) gezet. Woensdagavond 20 november bezorgde Carin van de Wal, van het museum “Het behouden blik”, de vele bezoekers een passionele avond alleen maar over koffie.
Carin begon haar verhaal met het onderzoek naar de vele koffiebranderijen die het Noorden rijk was en wist de geschiedenis van maar liefst 32 verschillende branderijen te achterhalen. Van nog eens 30 branderijen weten we dat ze bestaan hebben, maar is tot nog toe geen geschiedenis meer gevonden. Welke Noord-Nederlandse branderijen kennen we nog, de bezoekers konden een paar nog herinneren zoals: Tiktak, Niemeijer, Broekema, Kahrel’s en Smith’s. De oudste kon natuurlijk niet achterwege blijven want wie kent Douwe Egberts nu niet, “Wij hopen u steeds onder de geregelde gebruikers van Douwe Egberts producten te mogen rekenen.” Met deze woorden werd in 1924 het geschenkensysteem geïntroduceerd. Een zeer succesvolle poging om de klant aan de producten van DE te binden, want het systeem bestaat inmiddels bijna 95 jaar en is daarmee het oudste nog actieve spaarsysteem van Nederland.
De populaire DE-koffiemolen verdween pas in 1968 uit het assortiment van Douwe Egberts. Nederland is dan al massaal overgestapt op gemalen, vacuüm verpakte koffie. In de jaren ’80 van de twintigste eeuw wordt de molen korte tijd, uit nostalgische overwegingen, weer in het assortiment opgenomen. Tijdens de wereldtentoonstelling van 1903 die in Groningen gehouden werd op het terrein waar we nu het UMCG vinden bedacht Smith een reclamestunt van formaat en wist de aandacht van elke bezoeker op zich te vestigen door een reusachtige kraantjespot te laten vervaardigen, van hout, waaruit bruin water in een grote kop en schotel stroomde. Deze pot stond aan de entree van het park en vormde met zijn 10 meter hoogte een echte blikvanger. Deze stunt was zo succesvol, dat Smith ‘m herhaalde tijdens de tentoonstelling van 1948 die in het Stadspark werd georganiseerd. Ditmaal was de pot ‘slechts’ 7 meter hoog. Dergelijke grote kraantjespotten laten zich niet makkelijk opslaan, dus zijn in de kachel terecht gekomen en niet bewaard gebleven. Vanaf 1948 heeft Smith wel een kleiner exemplaar (1m80) aan de gevel van de branderij gehangen. Na de sluiting van het bedrijf is dit exemplaar overgegaan naar de firma Woldring in de Heerestraat, Oosterstraat, Stoeldraaiersstraat en heeft daar op straat voor de winkel gestaan ook weer in de functie van blikvanger.
De vele, vaak prachtig vormgegeven, blikverpakkingen waren de aanleiding voor de zoektocht naar de geschiedenis van de bedrijven die erop vermeld staan. De oudste tonnen voor de bulkverpakking dateren van ca. 1870-1880. Hierin werden 50 of 70 kilo koffiebonen los verpakt, verzegeld en getransporteerd. De (vers gebrande)koffiebonen waren luchtdicht afgesloten en de verpakking konden tegen een stootje.
In de kleine kruidenierswinkels zijn deze tonnen
de aankleding van de winkel. De koffie werd rechtstreeks uit de ton geschept en al dan niet gemalen in een papieren puntzak meegegeven aan de klant. Buisman- Cichorei-Koffiesurrogaat
Wie weet vandaag de dag nog het verschil tussen deze drie producten? Jarenlang deed elke huisvrouw trouw een schepje Buisman bij de koffie om zo een heerlijk geurend bakje koffie te verkrijgen. Elk bruidje in Nederland kreeg, na de ondertrouw, een busje Buisman cadeau. Het overbekende goudkleurige lepeltje wordt bijgeleverd. Een hele slimme manier van klantenbinding die het maken van reclame overbodig maakte. Buisman GS is niets meer dan gebrande suiker. Door dit gekarameliseerde poeder krijgt de koffie toch de mooie bruine kleur wanneer minder koffie gebruikt wordt. Het zoete smaakje past helemaal in ons eetpatroon van na de jaren ’50 waarin we veel meer suiker gaan gebruiken. Cichorei
is het product dat gemaakt wordt van de wortel van de witlof plant. Als in 1813 Napoleon het Continentaal stelsel invoert en er geen invoer meer mag plaatsvinden wordt dit de vervanger van de koffie. De teelt van cichorei is voor boeren een mooi bijproduct dat geoogst wordt als alle anders producten al van het land af zijn. De wortels worden gewassen, gehakseld en boven eesttegels gedroogd waarna ze geroosterd worden en tot poeder worden vermalen. Droog afgesloten in blikjes of busjes trekt het poeder geen vocht meer aan en blijft rul. We spreken ook wel over sûkerei of armeluiskoffie.
Koffiesurrogaat
daarentegen wordt vooral in de oorlog gebruikt als koffie en thee schaars worden. De koffiefabrikanten gaan dan over tot het vermengen van koffiebonen en cichorei in een 50-50 verhouding. De verhoudingen koffie en cichorei worden bij Koninklijk besluit vastgelegd. Naarmate de oorlog vordert verandert de samenstelling en worden gebrande gerst, tulpenbollen, erwten, bloemzaden en andere zaken aan de koffie toegevoegd, het spreekt voor zich dat voor een pakje surrogaatkoffie ook maar de helft van de voedselbonnen hoefde te worden ingeleverd.
Aan het einde van de avond trakteerde Carin de bezoekers nog op een klein kopje koffie vers(ch) gezet die avond en men genoot van de heerlijke cichorei.
Voor de Historische Vereniging nog een mooie bijkomstigheid, door de puntenspaarsysteem van DE dat daarmee het oudste nog actieve spaarsysteem van Nederland is, staat ons cultureel erfgoed gewoon in de keukenkast!
Bron & foto's: Historische Vereniging Middelstum (1 december 2019)
