Blog over Middelstum van Pauline Broekema
Pauline Broekema werkte 34 jaar voor het NOS Journaal. Ze koos er voor haar laatste item voor het Journaal te maken in Middelstum. Over onze dorpsgenoot Mark van Dijken die een huis terugkocht van de NAM en dat met hulp van zijn familie restaureerde en -voor zo ver mogelijk- aardbevingsbestendig maakte. Van Pauline verscheen onlangs het boek ‘Het uiterste der zee’, de familiegeschiedenis van twee joodse families uit Noord-Nederland. Tot haar grote verbazing èn ontroering ontdekte Pauline toen ze bij Mark filmde dat het boek een verbintenis heeft met één van de hoofdpersonen uit haar boek. We mochten het blog, dat verscheen op haar site paulinebroekema.nl met haar toestemming overnemen. Het blog op Pauline’s site bevat enkele links naar nog meer achtergrond informatie.
Het huis van Hartog Ekstein
‘Kijk,’ zei hij en toonde een foto op zijn mobiel. Ik zag een huisje van menselijke maat, zoals ik dat ken van het Groninger Hogeland. Op een plek die gezichtsbepalend is voor het dorp waar een dierbare herinnering ligt aan zomervakanties in Noord-Groningen. Toen onze kinderen klein waren. Op een avond hadden we oppas -de zoon van vrienden- en gingen sinds lange tijd weer eens uit eten. Het werd een heerlijke avond op het terras van restaurant De Valk in Middelstum. Kijk,’ zei Mark van Dijken, na afloop van een lezing die ik hield, ‘dit huis heb ik dus teruggekocht van de NAM.’ Enkele weken later werden hij en zijn nieuwe woning het laatste onderwerp dat ik voor Het Journaal maakte. Het item eindigde op de bedstededeuren. Die waren tijdens de zorgvuldige restauratie tevoorschijn gekomen. Wat zou er zijn gebeurd als het huis plat was gegaan, vroeg ik Mark. Dan waren ze niet ontdekt, wist hij vrijwel zeker.
Broodjes
Om het restauratieproces goed in beeld te kunnen brengen gaan cameraman Remco Kikkert en ik twee keer langs bij Mark. Op de eerste draaidag lopen we naar de supermarkt en kopen een voedzame lunch. (De plaatselijke bakker is die dag gesloten anders waren de broodjes bij hem gekocht.) We eten in de woonkamer, waar de vloerverwarming nog bloot ligt en kistjes worden gebruikt om op te zitten. Al etend neem ik de geschiedenis van het huis door die Mark, met hulp van dorpsgenoot Dick Wijchel, heeft genoteerd.De woning moet nog ouder zijn maar komt in het begin van de negentiende eeuw voor het eerst in documenten voor. Bierbrouwer Hendrik Jans is dan de eigenaar. Daarna betrekt molenbouwer Harmannus Hoving, van brouwerij de Pauw, het huisje dat bestaat uit twee kamers en een schuurtje dat als ‘een hut’ staat vermeld.
‘Vereischte vergunning’
De volgende eigenaar, ook een Middelstummer, wil in het huis een slagerij vestigen. Op 1 maart 1900 richt hij zich plechtig tot het gemeentebestuur. De winkel zal onderdeel van de woning worden. Hij verzoekt dat ‘aan hem adressant de vereischte vergunning moge worden verleend.’ Die bede wordt niet verhoord want de buren vrezen voor overlast en hun bezwaren worden gegrond verklaard.Mark schenkt uit de thermoskan nog een koffie in en mijn oog valt op de naam van de slager. Hartog Ekstein. Het ontroert me die naam te lezen. Want ik ken Hartog Ekstein. Ik kwam hem tegen in de documenten, foto’s en verhalen die Sara Kirby-Nieweg in de loop der jaren verzamelde over haar familie.Sara is de dochter van Meijer Nieweg en Mies Nieweg-Wolf. Sara die zo’n belangrijke rol in ‘Het uiterste der zee’ speelt, mijn laatste boek. Die als peuter, gescheiden van haar moeder moest onderduiken waardoor haar drie kostbare jaren samen met haar moeder door de bezetter ontnomen zijn. Ze overleefden beiden. Maar de tijd die ze daarna samen hadden was kort. Mies overleed toen Sara nog maar veertien jaar oud was aan de gevolgen van borstkanker.
Aaltje Sleutelberg
Sara is een van de weinige overlevenden uit de grote joodse families waaruit ze stamt. Haar vader Meijer Nieweg is op 15 juli 1942 met het eerste transport van Westerbork naar Auschwitz weggevoerd en in het vernietigingskamp omgebracht. Wat Sara meemaakte staat voor wat bijna alle joodse families overkwam.Thuis pak ik er één van de fotoboeken bij die Sara samenstelde over haar families. Hartog, die in 1900 een slagerij wilde vestigen in wat nu het huis van Mark is, was getrouwd met Aaltje Sleutelberg. En Aaltje is directe familie van Sara. Hartog en Aaltje zullen samen gesproken hebben over de plannen voor een nieuwe slagerij. De winkel die voor die tijd heel ruim bemeten was. Met een etalage waar in het vlees aan haken hing. En op geregelde tijden zou Hartog een te slachten koe tonen, zoals zijn collega Van Haren dat ook deed. De locatie midden in het dorp was uitstekend. Misschien dat Hartog en Aaltje nog kort in het huis hebben gewoond, in afwachting van toestemming?
Kerkpad
De buren verzetten zich, het nabijgelegen kerkpad was al zwaar belast met regen- en afvalwater. En al was er in de vergunningsaanvraag sprake van een waterdichte zinkput en zou de vloer van de slachtplaats op een ondervloer worden gelegd, ‘met de nodige helling voor de vermelde zinkput’, ze dwarsboomden de plannen van Ekstein. Die ging nog in beroep bij de Raad van State maar zonder resultaat. Hartog is elders in het dorp slager gebleven en heeft het vak overgedragen op zijn zoon Comprecht. Die had in de Heerestraat in Middelstum een slagerij.
Het onvoorstelbare leed
In het fotoboek van Sara zijn zelfs de laat negentiende eeuwse portretten te vinden van Lazarus Sleutelberg (1821) en Ghole Nieweg (1828), de schoonouders van Hartog Ekstein.Ik bestudeer hun stamboom en het onvoorstelbare leed wordt zichtbaar. Hartog maakt de Holocaust niet mee. Hij overlijdt in 1916. Aaltje verhuist naar Leeuwarden in de buurt van haar dochter. Haar laatste adres in de Friese hoofdstad was Droevendal 7. Ze wordt naar Westerbork gevoerd, vermoedelijk samen met haar dochter, schoonzoon en kleindochter. Ze is tachtig jaar oud als ze op 17 maart 1943 alleen op transport wordt gesteld. Drie dagen later wordt ze direct na aankomst, op 20 maart 1943, in Sobibor vermoord.Dochter Goline (1896) woont met haar man Karel Cohen (1888) en dochter Marianna (1930) aan de Kleine Hoogstraat 15 in Leeuwarden. Het gezin wordt op 26 maart 1943 in Sobibor vermoord.
Acht kinderen
Zoon Comprecht Ekstein (1897) is getrouwd met Belia van Geuns (1886). Hij is met het eerste transport van 15 juli 1942 naar Auschwitz gevoerd en daar op 30 september 1942 vermoord. Belia is daar op 23 november 1942 omgebracht. Zij behoorde vermoedelijk tot de groep joodse vrouwen, kinderen en bejaarden die enkele dagen eerder uit de dorpen op het Hogeland naar Westerbork werden gedeporteerd.Hun zoon Hartog (1920) is op 28 januari 1943 in Auschwitz vermoord. De jongste zoon van Hartog en Aaltje is Lazarus (1903). Hij verlaat, net als zijn zus Goline de provincie Groningen en vestigt zich uiteindelijk in Eindhoven. Hij is getrouwd met Rosa Sleutelberg (1905) uit Delfzijl. Ze krijgen acht kinderen.Ook het leed dat dit gezin overkomt is nauwelijks te bevatten.Rosa wordt vermoord in Auschwitz, met haar vier kinderen Aaltje (1927), Esther (1928), Hartog (1931) en Levie (1932).De vader overleeft met hun vier jongste kinderen.
Bron: Pauline Broekema (19 januari 2019) foto’s Jannes Klaassen